Tuesday, November 29, 2011

पं.संजीव अभ्यंकर - एक सुरेल संजीवन स्वरयात्री



पयले छूट सांगून टाकतो कि मला शास्त्रीय संगीतातील ओ कि ठो कळत नाही. तुम्ही समोर बसून एखादी चीज गाऊन रायलात तर तो राग आहे कि रागिणी आहे कि ख्याल आहे कि बंदीश आहे कि खरोखरच एखादी ’चीज’ आहे हे काही आपल्याला ऊमजून नाय बा येनार.


पन म्या म्हन्तो, कि आता आपल्या देशात ती शिंची लोक्शाही  की काय म्हन्तात ती हाय नव्हं, मंग एकाद्या ईषयातलं आपल्याला समजो न ऊमजो, मत ठेऊनशान देनं म्हत्वाचं, कसं?


तर, पं. संजीव अभ्यंकर या नावाची पहिली ऒळख झाली ती मुक्कम पोष्ट Edinburgh ( उच्चारी एडिनबर्घ अथवा एडिम्बर्घ अथवा एडिम्ब्रा!), मौजे Scotland येथे. दिवसभर हापिसात विंग्रजी फाडल्यावर ("अरे बाबा,  I was telling you  ना कि  it is a bug? आता बघ!") आणि घरी हिंदीच्या चिंध्या केल्यावर ("झिशानभाई, बटाटा बारीक बारीक कापना बरं का! कलके जैसा मोठे-मोठे टुकडे मत कापना, वरना वो गळे मे अडकते हय!") कानावर काहीतरी ’चांगलं’ पडावं अशी आस लागल्यास नवल नव्हतं!


महाजालावर भटकत असताना YouTube वर एक गाणे भेटले. गाण्याचे सूर, शब्द, भाव, अर्थ व या सगळ्यांइतकाच, किंबहुना त्यापेक्षाही महत्वाचा म्हणजे गायकाचा मधाळ आवाज, या सर्वांची अशी काही मोहीनी पडली कि बस्स!.


मग काय, संजीव अभ्यंकर हे नाव गूग्लायचा छंदच लागला. कधी YouTube कधी Raagaa.com अशी एक सुरेल शोधयात्रा सुरू झाली.



अरे हो, सांगायचे राहिलेच -- गाणे होते मालकंस रागातले "पिया संग लड पछतानी रे"


अगदी लहान वयातच संजीवजींची शास्त्रीय गायनातील रुची पाहून आई शोभा अभ्यंकर (ज्या स्वत: मेवाती घराण्याच्या गायिका आहेत) यांनी पं. जसराज यांना संजीवला शिष्य म्हणून स्वीकारण्याची विनंती केली. एखादा कुशल जवाहीर ज्याप्रमाणे रत्नाची पारख करतो त्याप्रमाणेच पंडीतजींनी संजीवचे गायन ऐकूनच त्याला स्वीकारले. प्रत्यक्ष स्वर-भास्कर जसराज यांच्याकडून त्यांनी तब्बल १० वर्षे गुरूकुल पध्दतीने गाण्याचे शिक्षण घेतले.


संजीवजींच्या गाण्यात मला सर्वांत आवडणार्या गोष्टी दोन.

पहिली म्हणजे स्वरांतील गोडवा. सूर कितीही टिपेला लागला असला तरी तो अतिशय गोड वाटतो.

दुसरी गोष्ट म्हणजे शास्त्रीय संगीत अतिशय रूढीप्रिय मानले जात असूनही संजीवजी त्यात अनेक अभिनव प्रयोग करत असतात.  ’जसरंगी" जुगलबंदी म्हणजे दोन गायकांनी एका प्रकृतिस्वभावाचे पण दोन भिन्न राग एका वेळी गाणे ( अश्विनी भिडे-देशपांडे यांच्यासोबत), व्हायोलिन आणि गायन यांची जुगलबंदी, हिंदुस्थानी शास्त्रीय गायन आणि कार्नाटिक संगीत Carnatic music (शंकर महादेवनबरोबर), असे अनेक प्रयोग त्यांनी केले आहेत.


पं. संजीव अभ्यंकर यांची अनेक गाणी (शास्त्रीय, उपशास्त्रीय, अभंग) माझ्या संग्रही असली तरी अजून प्रत्यक्ष मैफिलीत त्यांना ऐकण्याचा योग अजून आला नाही. कधी जमते पाहू.


लेख संपविण्यापूर्वी, माझी काही आवडती गाणी:

ए री आली पिया बिन हे गाणे...
तर, अश्या या अलौकिक स्वराचा आनंद सध्या आम्ही घेत आहोत, तुम्हीही घ्यावा.


वरतारीख( अर्थात Update!):
पं. संजीव अभ्यंकर यांच्यावरचा एक अभिप्राय (कोणाचा ते विचारू नका! बंदे को जीव प्यारा हय!): "अय्या! कित्ती गोsssड smile आहे नाई! आणि dimples पण आहे वाटतं!"


कोणाला कशात काय आवडेल काही सांगता येत नाही. तुम्ही बघा, तुम्हाला काय भावतं ते!

Monday, November 21, 2011

राजा शिव-छत्रपति आणि श्रीमान योगी


शिव-चरीत्रांमध्ये बाबासाहेब पुरंदरेंचं राजा शिवछत्रपति आणि रणजित देसाई यांची श्रीमान योगी ही ऐतिहासिक कादंबरी यांचं स्थान अजोड आहे.
(वास्तविक, लेखाची सुरूवात "शिवाजी राजांवर अनेक उत्तमोत्तम पुस्तके लिहीली गेली असली तरी-" अशी करणार होतो, पण या दोन पुस्तकांशिवाय तिसरं नावंच आठवेना!)

"राजा शिवछत्रपति" पहिल्यांदा वाचलं तेव्हा ते एक-खंडी जाडजूड पुस्तक होतं, टाईप पण छोटा. वाचून वाचून हाताला रग लागली कि मी त्यातील सुंदर-सुंदर चित्रं रंगवायला लागायचो. (लायब्ररीचं पुस्तक असूनही, किंबहुना त्यामुळेच!)

 सर्वजण श्रीराम-श्रीकृष्ण यांच्या जोडीला शिवाजी महाराजांचं नाव घेत असल्याने मी शिवाजीला ही निळ्या रंगात रंगवायचो. चित्र रंगवून झाल्यावर त्याखाली "Gautam Soman, Std VI Div A" अशी लफ़्फ़ेदार सही करत असे. या ऊपद्व्यापाबद्द्ल नंतर लायब्ररीयनने झापल्यावर मी तिचं "खत्रुड साहिबा" असं नामकरणही केलं होतं.







"श्रीमान योगी"तील पल्लेदार वाक्यांनी आणि त्यातील वातावरण-निर्मीतीने प्रचंड प्रभाव पाडला.  मी घरी दिवसभर कंबरेला टोवेल गुंडाळून त्यात कपडे वाळत घालायची काठी तलवारीच्या रूबाबात खोचून फिरत असे. जिरेटोप न सापडल्याने, "दिल है की मानता नही" मध्ये आमिर खान घालतो तशी, प्लास्टिक क्याप डोक्याला घालत असे. आईला "मासाहेब" व धाकटा भाऊ सौरभला "शंभूराजे"(!) म्हणून कावून सोडलं होतं. (बाबांना मात्र "बाबा" म्हणत होतो). 

आमच्याकडे तेव्हा कुत्रा नव्हता, म्हणून घरच्या बोक्याचे नामकरण "वाघ्या" झाले होते. रोजचे संवाद सुद्धा "मासाहेब, आम्हास अजून भात वाढा", किंवा, "शंभूराजे,  DD2 च्यानल लावा" अशा तर्हेने चालत.

फक्त एका गोष्टीची कमी होती, ती म्हणजे महाराजांसारखी भरघोस दाढी, कारण महाराजांना तशी दाढी लहानपणापासूनच होती अशी माझी पक्की समजूत होती.

हा सर्व प्रकार साधारण महिनाभर चालला, त्यानंतर आमची वार्षिक परीक्षा सुरू झाली, व महाराजांना आपले लक्ष राज्यकारभारातून काढून घेऊन algebraic equations मध्ये गुंतवावे लागले.

नंतरची जवळपास दोन दशके अशीच गेली.

दोन महिन्यांपुर्वी "राजा शिवछत्रपति" ची दोन-खंडी १७वी आवृत्ती  घरी आली.  पुस्तक वाचून तर कधीचेच झालेय, चित्रें मात्र अद्याप रंगवायची बाकी आहेत...

Friday, November 18, 2011

कामातुराणाम न भयं...

"कामातुराणाम्  न भयं न लज्जा" या अर्थाचा एक श्लोक इयत्ता आठवीत संस्कृत शिकत असताना वाचला होता. माझ्या निरागस बालमनाने तेव्हा "कामातुराणाम् " याचा अर्थ "अति काबाडकष्ट" करणारा असा लावल्याचे स्मरते.
अर्थात, लवकरच माझ्या जाणकार मित्रांनी त्याचा खरा अर्थ समजावून सांगितला.

हे सर्व आता आठवायचे कारण म्हणजे, काही दिवसांपूर्वीच ऒफ़िसमध्ये "Is Workaholism गूड कि ब्याड?" या चावून चावून चोथा झालेल्या विषयावर चर्चा झाली.

पहिली गोष्ट म्ह्णजे, अश्या चर्चा सुरूवात करणारे स्वत:  कधीच Workaholic  असत नाहीत. काम ( = Work!) करण्यापेक्षा ते टाळायचे कसे, यावरच आपली मेंदूशक्ती ( अर्थात ब्रेनपावर) खर्च करणारे हे महाभाग असतात.

दुसरी एक गोष्ट मान्य केली पाहिजे, ती म्हणजे मी स्वत: एक workaholic आहे. २००५ ते २००८ अशी चार वर्षे, मी आणि माझे सहचारी नियमीतपणे दिवसाचे ११-१२ तास काम करत असू. अनेकदा तर आम्ही २-३ वाजता -- रात्रीचे -- घरी आलेलो आहे. रविवार कपडे वगैरे (स्वत: चे!) धुण्यात जायचा, पण शनीवारी काय करायचं ते कळायचं नाही, म्हणून ऒफ़ीस गाठायचो. एकदा तर पहाटे ४ वाजता घराच्या कुंपणावरून ऊडी मारून आत येत असता घरमालकीण आज्जींनी पाहिले, व "चोर" "चोर" म्हणून आरडा-ओरडा केला. त्यांना समजावता-समजावता नाकी नऊ आले.

तर, चर्चा चालू होती आणि प्रतिपक्ष तावातावाने बोलत होता की workaholism चा कंपनीला भरपूर फायदा होतो, पण त्या माणसाला काय फायदा?

ऊत्‍तर काय द्यायचे या विवंचनेत असता, वर निर्देश केलेला श्लोक आठवला.

मग काय, मी सर्वांना तो श्लोक आणि माझे original interpretation  सांगून चूप केले: भरपूर काम करणार्या माणसाला ना कशाची भीती असते, ना त्याला कधी कुणाकडून लज्जित व्हावे लागते. संस्कृतमध्ये तसा श्लोकच आहे राव!

हाय काय अन् ‍ नाय काय!

Tuesday, November 15, 2011

पाठशाळा, शंकराचार्य आणि षट्पदी स्तोत्र

गेल्या आठवड्यात जळगांव येथील सौ. मीना पांडे यांनी श्रीमद्‍भागवताची प्रत भेट म्हणून दिली. पुस्तकाच्या पहिल्या पानावरचे षट्पदी स्तोत्र पाहिले, आणि मन एकदम भूतकाळात गेले.

ल्हानपणी (म्हंजे यत्ता चौथी ते Standard 9th Division A पर्यंत ) दरवर्षी मे महिन्यात आमची रवानगी वेद-पाठशाळेत व्हायची. सहा वर्षात/महिन्यांत अस्मादिक संध्येपासून ते शांतीपाठ-पवमान पंचसुक्तापर्यंत शिकून राय्ले.

तेव्हा तो जुलूम वाटायचा. पण आता वाटतं कि ते दिन बहोत्त छान थे.

दिवस सकाळी पाच वाजता सुरू व्हायचा. सुर्यनमस्कारांनंतर दिवसभर संथा घेतल्यावर संध्याकाळी खेळ, मग सायंसंध्या आणि मग स्तोत्रे.

पाठशाळा म्हणजे एक भले मोठे कौलारू घर होते. शेणाने सारवलेली जमीन. समोर एक टुमदार देऊळ, आत शंकराचार्यांची सुंदर मुर्ती. मंदिरासमोर एक भलामोठा पिंपळवृक्ष. पिंपळासभोवती विस्तीर्ण पार.
या पारावर आम्ही सारे बटू गोलाकार बसू, आणि टेंगसे गुरुजी किंवा गणपुले गुरुजी आपल्या घनगंभीर आवाजात स्तोत्रे शिकवत फ़िरत असत. रात्रीच्या नीरव शांततेत शंभर-सव्वाशे मुलांच्या आवाजात रामरक्षा अथवा शिवमहिम्न स्तोत्र ऐकण्याचा अनुभव काही आगळाच होता.

शंकराचार्य़ांशी माझी ओळख इथेच झाली.

षट्पदी स्तोत्र, आत्मषट्क, कृष्णाष्टक...अनेक रसाळमधूर रचना शंकराचार्यांनी केल्या. भाषा अतिशय प्रासादिक, अलंकारिक. आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे प्रत्येक ओळीत अनुपम गेयता. त्या वाचताना, म्हणताना, ऐकताना अवर्णनीय आनंद मिळतो.

षट्पदी स्तोत्र दिसले आणि हे सर्व आठवले. वाटलं, हे सर्व आपण पुन्हा एकदा वाचलं पाहिजे.

षट्पदी स्तोत्र इथे उपलब्ध आहे. अजून अनेक रचना ऊपलब्ध करून द्यायचा विचार आहे.